Een Van Gogh voor 179 euro
DEEL 2 VAN EEN 4-DELIGE SERIE OVER GRAFISCHE REPRODUCTIEKUNST - Een Van Gogh aan je muur. Een echte. Een echte reproductie wel te verstaan. Kennis van zaken en vertrouwen helpen. Maar waar ligt de grens tussen aankoopsucces- of miskoopgevoel? In dit tweede deel verhaalt grafisch specialist Jan Vroegop over lichtdrukpersen tot de recente reliëfprinters. Vol met vaktermen. Gewoon doorzetten. En ineens kan je meepraten over kunstreproducties.
Na de koper/houtgravures en etsen, ontwikkelde zich sinds 1886 het lichtdrukken vanaf gelatinereliëfs; géén diazo (!), maar rasterloze halftoon ‘photoglytie of collotype’. Een fotomechanisch/chemisch procedé, ooit toegepast bij L.van Leer&Co Amsterdam. Nu nog beoefend in Japanse ateliers zoals het Benrido Atelier in Kyoto-Japan. Een met bichromaat lichtgevoelig gemaakte gelatinelaag wordt op een dikke glasplaat (±10mm) uitgegoten en gedroogd. Na belichting met een halftoonnegatief, ontwikkelen door wateruitwassing en verder prepareren, geeft de reliëfdrukvorm na stevige drukinkt-inrolling en afdrukken op een voormalige steendrukpers, de beoogde prent. Papier en inktsamenstelling zijn bepalend voor toon-, detail en contrastweergave van de fluweelachtige print.
Allervroegste kleurenfoto’s
Recent reproduceerde dit atelier een serie van Saul Leiter’s (1923-2013) allervroegste kleurenfoto’s ‘Early Color’ in ‘Benrido’s Color Collotype process’; bijvoorbeeld ‘Walk with Soames’ op 34.5x23.1 cm uit 1958. De beelden (hieronder) tonen in volgorde het foto-origineel, dan de collotype en een vergroting van het verkeerslicht, om structuur te tonen van de gelatinelaag-afdruk. Je herkent een originele gelatinelichtdruk of collotype aan de rasterloze beeldweergave. Wat er dichtbij komt is zeer fijne FM- of Staccato-rasterafdruk. Het kleurselectieproces voor de vier, vijf of zes rasterloze halftoon-kleurnegatieven lijkt op het offsetsysteem. De uiteindelijke kleurenset past Benrido aan bij de originelen. Het knappe ervan is de registerhandhaving in dit grotendeels handmatige reproductieproces.
De Pochoir, een sjabloon-verwante reproductietechniek
Pochoirs (Frans voor stencils) werden vooral toegepast door Franse- en de in Parijs werkende kunstenaars, waaronder Marc Chagall, Kees van Dongen, Matisse, Picasso en anderen. De auteur van ‘The world of Pochoirs’, drs. Paul Zwartkruis, legt de pochoirtechniek als volgt uit: “In een pochoiratelier brengen medewerkers, ‘coloristes’ genaamd, handmatig allerlei verf- soorten, zoals waterverf, gouache en pastelkrijt, alsmede goud- of zilverfolie aan, op een papieren ondergrond met behulp van ‘patrons’, die ook wel sjablonen, templates, mallen of stencils worden genoemd. ‘Patrons’ zijn negatieven die uitgesneden worden uit ultralichte metaalfolie. De ‘maître colorist’ beslist op basis van zijn analyse van de compositie, hoeveel en in welke vorm er ‘patrons’ voor een bepaald kunstwerk moeten worden gesneden. Deze worden vervolgens in een van tevoren bepaalde volgorde en plaats op het papier gelegd, waarna met allerlei kwasten, borstels, verfrollers, tampons en sponsjes, de verfsoorten worden aangebracht. Dit wordt net zolang gedaan tot het eindresultaat zoveel mogelijk overeenkomt met het origineel.
Matisse in vier technieken
Ooit waren wel veertig tot honderd ‘patrons’ nodig om één pochoir in een aantal stuks te maken. Dit YouTubefilmpje verduidelijkt het sjabloongebruik. De vier hieronder afgebeelde Matisse’s ’Odalisque au tambourin’ tonen goed zichtbare verschillen tussen vier technieken: het originele olieverfschilderij, de pochoir, litho en een giclée. Dit nog los van de niet zichtbare formaatverschillen. Authentieke zusjes van de Pochoir zijn de ‘druksels’ van Hendrik Werkman (1882-1945); een sjabloontechniek van uitgesneden kartons en bijvoorbeeld toegepast voor zijn twee mappen/suites ‘Chassidische Legenden’ en boekje ‘Hot Printing’ met 17 bladen.
Artikel gaat verder onder afbeeldingen
Van Verkerke tot Van Gogh
Na WO-II barstte kunstemancipatie werkelijke los. Iedereen wilde ‘iets leuks boven de bank of bed’. En Verkerke Reprodukties (1957-2001) voldeed daaraan, dankzij steeds geschiktere offsetpersen. L.van Leer&Co-Amsterdam, Joh.Enschedé, J.H.Henkes en Grafische Industrie-Haarlem drukten ze, ook omdat ze het reprografische productiedeel ervan aankonden. Laatstgenoemde excelleerde voor dit werk met waterloosoffset. Er ontstond toen ook een internationale deltawaaier van replica- respectievelijk facsimile-reproductiestromingen. Je zou daar een navolgende indeling voor kunnen geven:
a. eigenstandige kunstwerkseries, ontstaan dankzij grafische- en fotografische reproductietechnieken, zonder een origineel; hooguit gemaakt naar model. Die genummerde/gesigneerde series vormen dan meerdere originelen. Denk daarbij aan het werk van Andy Warhol en Roy Lichtenstein, waarin zeefdruk een hoofdrol heeft. Of het project Nachtwacht360, onlangs met fotografie van Julius Rooymans in de hoofdrol.
b. reproductieseries waarvan wèl reproduceerbare originelen bestaan. Denk aan de uit de hand gelopen merchandising van het Van Gogh Museum; zoals in recente marketingmail: “Vertel het museum waarom je dit prachtige canvas wilt winnen. Haal de zomer in huis en doe mee met onze winactie! Vincents schilderij Zeegezicht bij Les Saintes-Maries-de-la-Mer voert je mee naar de Middellandse Zee. Een hoge kwaliteit reproductie op canvas van Zeegezicht bij Les Saintes-Maries-de-la-Mer van Vincent van Gogh t.w.v. 99€. Formaat 65x50cm.” Zelfde formaat bij AliExpress US $42.75 en in een meubelzaak 90x115cm afgeprijsd à 149€. Dit 70x90cm niet ingelijste giclée levert Artimedes-Wommels à 159.95€, “Inclusief giclée-certificaat; de hoogste kwaliteit reproducties voor kunstwerken, gedrukt met 12-kleuren UV-licht bestendige pigmentinkten. Met deze gepigmenteerde inkten kan een kleurechtheid worden verkregen van meer dan 100 jaar.”
Je oog ervaart reliëfs
Zo’n gicléeproductie is inkjetgeprint op een 152.4cm brede multipass Canon imagePROGRAF iPF9400 à 2400x1200dpi met 4-picoliter droplets voor twaalf pigmentinkt-kleuren. Herkenbaarheid van volkomen rasterloze giclées zoals Van Gogh’s zeegezicht en vergelijkbaren, zit ’m in de look-and-feel; je oog ervaart reliëfs, zoals bij het bekijken van een ècht schilderij, maar je vingers voelen een plat vlak. Die kleine ‘slagschaduwtjes’ van olieverfpenselen en/of paletmessen, worden gecreëerd met de scanner- of cameralichtbron tijdens de digitalisering van het origineel. Zo’n inkjetgeprinte schilderijkopie herken je ook snel aan de kaarsrechte afmaskering, terwijl bij originelen altijd onregelmatige olieverf over de zijkanten hangt. En de nieuwheid van het spieraam en nietjes aan de zijkant maken duidelijk dat het om een kopie gaat. Niettemin biedt Budgetschilderij (2007) uit Putten met droge ogen ‘prachtige olieverf-replica’s voor een aantrekkelijke prijs, opspannen naar keuze met witte of meegeschilderde zijkanten’ aan, zoals Van Gogh’s zelfde 65x50cm zeegezicht voor 179€; ‘olieverf op canvas, volledig handgeschilderd’.
Reliëf ook voelen
Een look-and-feel waarbij je de reliëfs ziet en ook met je vingers voelt, is Canon’s printtechniek, ooit door Océ ontwikkeld met UV-flatbedprinter Arizona in het ‘Eiger’-project’ (bekend van Rembrandt’s ‘Het Joodse bruidje’ en enkele Van Goghs). Vervolgens ‘Elevated print’ genoemd en nu ‘Touchstone’. Een 2½D printtechniek die een beetje in de ‘Euréka!’-sfeer is blijven hangen door z’n hoge kostprijsniveau van circa 1000€/m2. Dan is er ook Fujifilm’s ‘Relievo’; een bijna niet van echt te onderscheiden replicatechniek van enkele Van Gogh-olieverven; zowel voorzijde als rugzijde! Vervalsing of een replica? Kost wel 25.000€/st. Maar bezitters geven hun bezoekers graag de indruk dat het origineel is; wat dus vals is. Toch waarmerken de Relievo-verkopers ze duidelijk als een replica; overigens wel een erg mooie. Maar een top-giclée gooit ook hoge ogen als replica.
